لذت و ترسِ روبرو شدن با فرازمینی ها

به گزارش خوبان، گفت و گو با محمدابراهیم محجوب درباره حیات هوشمند فرازمینی ها، تنهایی انسان، امکان زندگی در سیارات دیگر و آنچه نامش را گذاشته اند دنیای بیگانه.

وقتی از بیگانگان فضایی حرف می زنیم یا به دنبال شعور فرازمینی می گردیم، حسی داریم که توامان ترس و خوشی است. دست کم در سینمای علمی- تخیلی این طور به نظر می رسد. آنچه کمتر از آن حرف زده شده، نسبت انسان با شعور فرازمینی است؛ آیا حیات هوشمند فرازمینی برای انسان بیگانه به حساب می آید و انسان میان بیگانگی که احاطه اش کرده اند اسیر است؟

محمدابراهیم محجوب، دینامیک سیستم ها تحصیل کرده است، فیزیک می داند و در حوزه فلسفه و ادبیات کار می کند. او می گوید کنجکاوی به مثابه یک غریزه و احساس تنهایی در جهان هستی، انسان را وادار کرده به دنبال هوشمندی و شعور در کیهان بگردد و در آینه آن، خودش را بیشتر بشناسد.

براساس نظریه های علمی چقدر می توان به موجودات فضایی فکر کرد و چقدر نه. یعنی چقدر از این حرف هایی که می شنویم علمی و تخیلی است؟

شما تخیل را از علم جدا می کنید؟

به هرحال به نوعی با هم مرتبط هستند. شاید اول خیال می کنیم و بعد به دنبال راه علمی برای دریافت چیزی می گردیم.

من فکر می کنم عینا همین اتفاق برای این موضوع می افتد. یعنی عده ای در خیالاتشان می گویند چرا که نه و بعد سعی می کنند ببینند از بیگانگان فضایی ردی پیدا می کنند یا نه، چون در هر صورت اگر بدانیم قطعا چنین چیزی وجود ندارد یا برعکس، ثابت کنیم هستند، اطلاعات بسیار خوبی به دست آورده ایم. فکر می کنم علم اصولا با تخیل آغاز می شود. ای بسا ممکن است تخیل، یک حرکت علمی را پیش بیندازد.

واقعیتی را که از وجودش بی اطلاعیم ممکن است اول در خیالمان به آن برسیم. البته باید مرز شبه علم و علم را در این موضوع در نظر گرفت. شبه علم را می توانیم چیزی تصور کنیم که عده ای به دنبال دکان باز  کردن و پول در آوردن از آن هستند. متاسفانه در طول تاریخ علم کمتر از مذهب مورد سوءاستفاده نبوده است. کافی است اسم علمی روی بحثی بگذارید تا کلی مشتری پیدا کند.

اگر رد این خیال را در ادبیات و هنر دنبال کنیم به کجا می رسیم؟

یعنی می خواهید بدانید چه کسی اولین بار چنین خیالی کرده است؟ دقیق نمی توان گفت، اما شاید رد آن را بتوان در اساطیر یونان باستان دنبال کرد؛ موجودات نیمه خدایی در جایی هستند که ما آدرس درست و حسابی از آن ها نداریم و از ما هم نیستند. فکر نمی کنم ایده اساطیر یونان باستان فرق زیادی با این مفهوم داشته باشد.

یعنی می شود اساطیر یونان را به بیگانگان فضایی ربط داد؟

نگوییم فضایی. فرازمینی هستند و مثل ما نیستند. شاید بتوانیم بگوییم نیوری برتری که می تواند بر ما مسلط باشد. ایده فرازمینی ها خیلی قدیمی است، اما زمان زیادی نیست. این ایده را عالمانه دنبال کرده ایم. فکر نمی کنم بیشتر از پنجاه سال باشد که بشر به صورت جدی برای یافتن اطلاعات و پژوهش درباره آن ها هزینه می کند. هر جایی که به صورت سیستماتیک برای علم و تحقیق هزینه شده می توانیم بگوییم موضوع جدی بوده است. اگر سردسته این گونه تحقیقات را پروژه SETI با Search for Extra Terrestrial Intelligence در نظر بگیریم، یعنی همان جست و جو برای شعور کیهانی یا هوش فرازمینی، حدود پنجاه سال است که به طور جدی به این موضوع می اندیشیم.

قرار است آن طور که در سینمای علی- تخیلی می بینیم، از آن ها بترسیم یا بهشان علاقه مند شویم؟

پاسخ این سوال به تحقیق و پژوهش زیادی نیاز دارد. ما حتی نمی توانیم به درستی منشا حیات را شرح دهیم. ما می توانیم تکامل را درک کنیم و خیلی کم هستند کسانی که تکامل را درک کنند، اما اول از همه خود داروین بود که در مورد منشا حیات اظهار بی اطلاعی کرد. ایلیا پریگوژین، شیمی- فیزیکدان معاصر کوشید شرح دهد چطور این امکان وجوددارد که از عالم بی جان، جاندار به وجود آید. البته نوبل هم گرفت و دانشمندی حرفه ای است، اما این که حرف های او تا چه حد قابل پذیرش است، جای بحث دارد. به خصوص اگر اصرار ما بر این باشد که علم را چیزی قابل تکرار تعریف کنیم. اگر نتوانیم چیزی را تکرار کنیم، اغلب آن را علمی تلقی نمی کنیم.

تکرار یعنی عینا بتوانیم ما هم آن را انجام دهیم؟

یعنی بتوانیم شرایطی را بوجود بیاوریم که همان اتفاق دوباره بیفتد. البته در صورتی که بتوانیم، این اتفاق دیگر آن اولی نیست. الان حیات وجود دارد و ما نمی توانیم شرایطی را به وجود بیاوریم که اصلا حیاتی وجود نداشته باشد و هیچ گونه مداخله ای در آن صورت نگیرد. همین که من و شما درباره اش فکر می کنیم یک نوع مداخله است، چه برسد که بخواهیم در آزمایشگاه شرایطی فراهم کنیم که دوباره اتفاقی مانند سرآغاز حیات رخ دهد.

در مورد شعور فرازمینی هم خیلی ها به طور جدی دنبال یافتن جواب هستند؛ نه به این دلیل که ببینیم چه کسانی هستند، از آن ها بترسیم و یا خودمان را آماده کنیم که مبادا به ما حمله کنند، چون کسانی که عالمانه روی این موضوع  کار می کنند، بعدی است به دنبال راه انداختن یک جنگ آخرالزمانی باشند یا عده ای را بترسانند و بابت اطلاعاتشان باج بگیرند.

این جمله فرانک دریک را که از پیشگامان این رشته است، خیلی دوست دارم؛ می گوید اگر به دنبال موجودات فرازمینی هستیم درواقع به دنبال خودمان می گردیم. از طریق آن ها می توانیم خودمان را بشناسیم و بفهمیم چه کسی هستیم. الان تنهاییم، درست مثل یک ماشین فکس تنها. ماشین فکس تنها نمی تواند پیام بفرستد. اصلا برای چه کسی بفرستد؟

چه مبنای عقلانی برای چنین مفهومی وجود دارد؟ خیلی ها با استدلال هایی چنین امکانی را رد می کنند.

اگر بخواهیم سیر تاریخی جست و جو برای حیات هوشمند فرازمینی را نگاه کنیم، دو دسته هستند که امکان وجود آن را رد می کنند؛ نه این که آزمایش کرده باشند و بگویند ما همه جای جهان را رصد کردیم و چیزی نبود، تازه در این صورت هم نمی توانیم رد کنیم. آیا ما صرفا دنبال حیات هستیم یا انتظار داریم با یک موجود ذی شعور مواجه شویم؟ آن هایی که نفی می کنند در درجه اول متعصب ها هستند؛ کسانی که تا همین چند قرن پیش زمین را مرکز عالم می دانستند و غیر از این برایشان کفر بود.

آن ها می گویند جهان، همین جهان است و اصلا نقشه این بوده که ما به دنیای بیاییم. شما در نقاشی ها می بینید زمین مرکز عالم است و افلاک آن را، پوسته پوسته  مثل پیاز، احاطه کرده اند. آخرینشان، فلک الافلاک است. ما هم در مرکز عالم قرار گرفته ایم و کلیسا هم در مرکز مرکز عالم است و پاپ هم نفر اول.

دسته دیگر هم که شعور فرازمینی را نفی می کنند، کسانی هستند که اصولا جهان هستی را مبتنی بر تصادف محض می دانند؛ آن ها معتقدند باید میلیون ها پارامتر دست به دست هم بدهند تا موجودی هوشمند به وجود بیاید و ذره ای تغییر در هر کدام از این پارامترها میتوانست سرنوشت جهان را عوض کند. این دسته می گویند احتمال هماهنگ شدن تمام این پارامترها برای وجود موجود هوشمند دیگری آن قدر کم و ناچیز است که تقریبا محال است.

دانشمندانی که هنوز امیدوارانه این اندیشه را دنبال می کنند، روی خطی بینابین این دو دیدگاه راه می روند؛ نه آدم هایی هستند که مطابق انجیل و تورات به طور رسمی مذهبی باشند و نه صددرصد این تصادف هستی را پذیرفته اند. اگر جهان را در سیستم های پیچیده مدل کنیم، شیوه ای که گروه سوم دنبال می کنند، معقول خواهدبود. در سیستم های پیچیده می توانیم بگوییم وقتی یک بار این اتفاق افتاده، چرا دوباره نیفتد؟

ما نمی توانیم در مورد راه هایی که طی نکرده ایم حرفی بزنیم، چون تنها یک سلسله اتفاقات از شکل گیری و تکامل حیات را تجربه کرده ایم. کسانی که وجود موجودات هوشمند فرازمینی را نفی می کنند، اصرار دارند هر معلولی باید علتی داشته باشد؛ همان طور که لایب نیتس آن را به عنوان «اصل جهت کافی» مطرح می کند؛ مطابق این اصل می توان گفت هر اتفاقی که در این جهان می افتد، یقینا علتی دارد. حالا تصورش را بکنید قرار باشد هزاران علت پشت سر هم مثل همانی که قبلا رخ داده، تکرار شود؛ چنین امکانی وجود ندارد، اما اگر اصرار نداشته باشیم هر علتی، معلولی پدید بیاورد و انتظار وقوع معلولی را داشته باشیم که نتوانیم برای آن علتی پیدا کنیم، چه می شود؟

یعنی چه اشکالی دارد که اگر به اصل جهت کافی شک کنیم؟ در این صورت این امکان وجود دارد که مجددا در کیهان اتفاقاتی بیفتد و حاصل آن موجودی هوشمند باشد. ممکن است عین اتفاقاتی که برای تحقق انسان رخ داده تکرار نشود، اما در وضعیت دیگری می تواند اتفاقات مشابهی بیفتد. به همین دلیل است که الان تئوری سیستم های پیچیده دارد جان می گیرد و قوام پیدا می کند. در سیستم های پیچده، نظم از دل بی نظمی به وجود می آید.

مبنای این تخیل، ترس است یا چیزی دیگر؟

من نمی دانم واقعا می شود این موضوع را به یک منشا برگرداند و دلیلی آغازین برای آن پیدا کرد یا نه. کار انسان تخیل است. او همیشه به دنبال چیزهایی است که می خواسته باشد و نبوده است.

از قول پوتین می گویند اگر مردم دنیا تاثیر بیگانگان فضایی را بر سیاست دنبا بدانند شگفت زده خواهندشد. فارغ از این که این نقل قول مستند است یا نه، واقعا فکر می کنید آن ها بتوانند تاثیری داشته باشند؟

اشخاص خصوصی برای این مدل تحقیقات پول نمی دهند. سرمایه گذاران خصوصی می خواهند هرچه زودتر از سرمایه ای که خرج کرده اند، سود ببرند؛ می خواهند اگر امروز پولی خرج کردند، شش ماه بعد تاثیرش را ببینند. پروژه مطالعه در رابطه با حیات هوشمند فرازمینی حدود پنجاه سال است که پی گرفته می شود.

فیلم «کانتکت» را به خاطر دارید؟ همان که جودی فاستر سال ها منتظر دریافت امواج رادیویی از فضا بود؟ مگر چقدر می توان انتظار کشید؟ تنها حکومت ها برای این تحقیقات دانشگاهی، تحقیقات نظامی است، حتی اگر محققان متوجه نباشند. ممکن است گروهی محقق روی یک محصول سلولزی کار کنند که قرار است پوست را ترمیم کند ولی ته ماجرا اغلب به همین جا ختم نمی شود.

روزگاری فرستادن انسان به فضا رقابتی بزرگ بین امریکا و شوروی بود. وقتی بودجه کلانی صرف تحقیقات در این باره می شود، به جای آن که در راه رفاه، محیط زیست و… خرج شود، معلوم است اهمیت بسیاری دارد. این یک مسابقه خیلی جدی است. الان مسابقه تسلیحاتی در دنیا دارد به مسابقه علمی تبدیل می شود. امروز خود علم، سلاح است و نیازی نیست از علم برای به کارگیری سلاح های پیشرفته تر استفاده شود. این از برتری جویی انسان است و چه نقل قول از پئوتین باشد، چه نه، با آن موافقم. در حال حاضر این تحقیقات به همان اندازه که قبلا فرستادن انسان به خارج از جو زمین مهم بود، اهمیت دارد بلکه بیشتر و طبیعتا در سیاست های دنیا موثر است.

یعنی انسان دنبال دشمن برتری است که بر او مسلط شود؟

نمی توانیم نیاز یا کنجکاوی را مقدم بگیریم. ما اصولا در حال جست و جو هستیم، حتی وقتی نیازی ما را به سمت جست و جو سوق نمی دهد. اگر بنا بر نیاز بود، چکار داشتیم که هزاران سال نوری آن طرف کهکشان چه خبر است. ممکن است این ماجرا برای افراد ایجاد ترس کند و تخیلاتشان را به سمت داستان پردازی های هراسناک ببرد. سینما هم شبیه این تخیلات را دنبال می کند، چون مردم دوست دارند، اما کسی که عالمانه روی این موضوع کار می کند به دنبال ارضای حس کنجکاوی می رود. این سوال هرگز رهایمان نمی کند که ما که هستیم و از کجا آمده ایم. دنبال کردن این کنجکاوی عجیب نیست. نوزاد انسان، حتی وقتی تمام نیازهایش برطرف شده، کنجکاوی می کند و این وجه تمایز آدمیزاد با سایر جانداران زمینی است.

چه چیزی عجیب است؟

از قول پاول دیویس نقل می کنم: «جهان هستی، کره زمین، مسئله حیات، طول عمر ما، قوانین طبیعت و ذهن و قوه یادگیری ما، طوری کنار هم قرار گرفته اند که اگر بیست، سی سال مطالعه کنیم می توانیم به درک خوبی از جهان هستی برسیم. «فرض کنید همه چیز را در عرض یک سال مطالعه در می یافتیم، شاید دیگر دوست نداشتیم زندگی کنیم یا فرض کنید آن قدر همه چیز پیچیده بود که هرگز به هیچ درکی در طول عمرمان نمی رسیدیم. در این صورت خسته می شدیم و دست از جست و جو و تفکر می کشیدیم؛ این هماهنگی است که عجیب است.

دقیقا دنبال چه چیزی می گردیم؟

فکر نمی کنم تا به حال کسی به این نتیجه رسیده باشد. این جاست که به نظرم مرز تخیل و علم  معلوم می شود. ما می توانیم خیال کنیم موجودات فضایی هیئتی مثل خودمان دارند یا هر شکل دیگری، اما بعید می دانم دانشمندان اصراری به داشتن یک هئیت داشته باشند. زمانی دنیال ذی وجود هستیم و یک موقع است که دنبال ذی شعور می گردیم. اگر دنبال شعور و هوشمندی باشیم، لزوما دنبال صورت نیستیم. این وجود هوشمند می تواند تنها یک الگوریتم، ساختار و اندیشه باشد و هیچ نوع مادیتی نداشته باشد. اگر بخواهیم خودمان را محدود به یک شکل خاص کنیم، دایره فعالیت ذهنی و جست و جویمان را تنگ کرده ایم.

اگر حیات هوشمندی پیدا کنیم، آیا با ما بیگانه است؟ یا اکنون در میان بگانگی بدون شعور تنها مانده ایم و آن ها آشنا هستند؟

من دوست دارم در این مورد حرف پاول دیویس را تکرار کنم؛ او می گوید: «عالم دورن من میلش به این سمت است که بگوید خیر، از این خبرها نیست اما فیلسوف درون من می گوید چرا که نه، چرا نباشد؟» بسیار هیجان انگیز خواهدبود که ببینیم در نقطه دیگری از کیهان، موجود هوشمند دیگری وجود دارد. این دریافت، تمام افکار و اندیشه هایمان را به هم می ریزد؛ این که ببینیم موجوداتی هستند که در ایجاد، با هشم اشتراک داریم. بقیه موضوعات دیگر مهم نیست؛ زور آن ها بیشتر است یا نه، تمدنشان جلوتر از ماست یا عقب تر و…. همین که ببینیم عالم بیرون ما تنها صخره و سنگ نیست، کفایت می کند.

خیلی غم انگیز است اگر تنها صخره و سنگ باشد؟

فکر می کنید جنبش رمانتیسم چرا به وجود آمد؟ آیزایا برلین بر این عقیده است که بعد از انقلاب صنعتی هیچ جنبشی به اندازه رمانتیسم اهمیت نداشت. پیش از نیوتن همه به جد باور داشتند فرشته ها در فلک الافلاک بال می زنند و ایجاد حرکت می کنند، هر قطره بارانی را فرشته ای به زمین می رساند و هر برگی هم که از درخت می افتد، فرشته ای آن را انداخت است. همه چیز روح داشت. اجرام و اجسام جاندار بودند.

مولانا می گوید: «جمله ذرات اند این جهان/ با تو می گویند پیدا و نهان/ ما سمیعیم و بصیریم و هشیم/ با شما نامحرمان ما خامشیم» وقتی نیوتن قوانین حرکت را کشف کرد، نیتجه برای خودش هم بسیار حیرت انگیز و غیرقابل باور بود. او نمی توانست موضوع را هضم کند، برای همین هم می گفت حتما خداوند کارش در خلقت تمام شده، ولی همه چیز را تنظیم می کند و اگر چیزی به هم خورد، دوباره به راهش می آورد. آنقدر در این موضوع از جانب گروهی زیاده روی شد که گفتند ما همه چیز را فهمیدیم و دیگر نیازی به کنجکاوی نیست.

لاپلاس می گفت شما اطلاعات گذشته کسی را به من بدهید تا آینده اش را برایتان پی شبینی کنم. در این دوره آن چنان بشر را ماشینی دیدند که از سوی دیگر بام افتادند.الکساندر پوپ شعری دارد که در کتاب «تاریخ فلسفه» برتراند راسل آورده شده است. نجف دریابندری این شعر را این گونه ترجمه کرده است: «طبیعت با قوانین طبیعت/ درون خانه شب داشت مسکن/ خدا گفتا نیوتن باشد آنگاه/ جهان از پای تا سر گشت روشن.»

بعد که داروین آمد وضع باز دگرگون شد. بعد به انسان احساس تهی بودن دست داد و رمانتیسم به نوعی جست و جویی برای نجات از این خشکی قطعیت بود. همه از منطق خشک قابل پیش بینی خسته بودند. زندگی که کسی بتواند محاسبه اش کند دیگر چه ارزشی دارد؟ در اوایل قرن بیستم ورق برگشت و امثال هانری پوانکاره تردیدهایی را مطرح کردند و قطعیت لاپلاسی از سکه افتاد. پوانکاره خطای محاسبه حرکت سه جسم را مطرح کرد؛ این که نمی توان حرکت سه جسم را در ارتباط با هم، دقیق پیش بینی کرد و در هر صورت مرتکب خطا می شویم.

این جا آن تردید به وجود آمد و مطلق نگاه کردن زیر سوال رفت؟

در کنار آن البته اصل عدم قطعیت هایزنبرگ بود که می گوید جهان در کنه ذاتش قطعیت ندارد. یعنی شما نیم توانید با دقت دلخواهی که به صفر نزدیک و نزدیک تر می شود، هم جایگاه ذره را دقیق معین کنید و هم سرعت و هم مسیر را. باید دقت یکی را فدای دیگری کنید.

جای هنر در نجات از این قطعیت چه بود؟

تصور من این است که ما بدون ادبیات و هنر خیلی به زندگی دلبستگی خواهیم داشت. مرز ماشین و انسان همین جا تعریف می شود. مرز ما و ماشین را هنر معین می کند. به لحاظ هوشمندی ممکن است ماشین ها خیلی قوی تر از ما باشند. از نظر دقت محاسبه که در این موضوع شکی نیست. تعدادی حواس آدمیزاد هم برابر ماشین کدنویسی شده اند، مثل بینایی، بویایی، چشایی و لامسه. جنبه عاطفی هنوز نقطه افتراقی است بین انسان و ماشین که به هنر پهلو می زند.

حیات هوشمند فرازمینی هم همین نقش را در هنر دارد؟

من تصور نمی کنم کسی بهتر از اقبال لاهوری به این موضوع پرداخته باشد. اقبال از تنهایی آغاز می کند و سعی می کند با نظام هستی گفت و گو کند: «به بحر رفتم و گفتم به موج، بی تابی/ همیشه در طلب استی چه مشکلی داری/ هزار لولوی لالاست زیب گردن تو/ درون سینه چو من گوهر دلی داری؟/ تپید و از لب ساحل رمید و هیچ نگفت/ به کوه رفتم و گفتم که این چه بی دردی است/ رسد به گوش تو آه و فغان غم زده ای؟/ اگر به سنگ تو لعلی زه قطره خون است/ یکی درآ به سخن با من ستم زده ای/ به خود خزید و نفس درکشید و هیچ نگفت. ره دراز بریدم ز ماه پرسیدم/ سفر نصیب، نصیب تو منزلی است که نیست/ جهان ز پرتو رخسار تو سمنزاری/ فروغ داغ تو از جلوه دلی است که نیست/ سوی ستاره رقیبانه دید و هیچ نگفت… در آخر می گوید: شدم به حضرت یزدان گذشتم از مه و مهر/ که در جهان تو یک ذره آشنایم نیست/ جهان تهی ز دل و مشت خاک من همه دل/ چمن خوش است ولی درخور نوایم نیست… آنچه تو آفریدی خوب است اما من تنها هستم. با که صحبت کنم؟ فکر می کنید پاسخ خدا چیست؟

اقبال می گوید: تبسمی به لب او رسید و هیچ نگفت… این حس تنهایی از منظر شاعرانه، از دید یک هنرمند، ممکن است کنجکاوی دانشمند را نداشته باشد، ولی به هر حال بُعد متفاوتی از انسان است. ما به غیر از نیازهایی که مازول تعریف می کند، غریزه کنجکاوی داریم که سیری ناپذیر است. روی دیگر آن حسی است که اقبال لاهوری از آن می گوید. چه خوش دمی است که متوجه شویم تنها نیستیم؛ چرا بترسیم؟ اگر قرار باشد بر جهان مسلط باشند چه لزومی دارد ما به دنبال دفعش باشیم؟ گیریم ما را بکشند و بخورند، به چه دردشان می خورد و چه اتفاقی می افتد؟ من فکر می کنم اقبال به زیبایی تمام در مورد شعور فرازمینی حرف زده است.

منبع:برترین ها

انتهای پیام/45