سیمای حضرت مهدی(عج) در پرتو قرآن و روایات

به گزارش خوبان به نقل از باشگاه خبرنگاران، در قرآن کریم، درباره مسایل آینده و حوادث آخرالزّمان و استیلای خوبی و خوبان بر جهان و حکومت یافتن صالحان ـ گاه به اشاره و گاه به تصریح ـ سخن گفته شده است. این گونه آیات را مفسران اسلامی با مستندات و مدارک درباره حضرت مهدی(عج) و ظهور آخرالزّمان دانسته اند. از جمله آیات مربوط به حضرت مهدی(عج) است:

1. وارثان خدا بر روی زمین

قال موسَی لِقومِهِ استَعینُوا با… و اصبِروا إنّ الأرض لِلّه یُورِثُهَا مَن یَشَآءُ مِنْ عِبادِهِ والعَاقبه لِلمُتّقین؛ موسی به قوم خود گفت: «از خدا یاری جویید و پایداری ورزید، که زمین از آنِ خداست؛ آن را به هر کس از بندگانش که بخواهد می‌دهد؛ و فرجام [نیک] برای پرهیزکاران است».

امام باقر فرمود: ما در کتاب [حضرت] علی یافتیم که: زمین متعلق به خداست و به هر کس از بندگان خویش بخواهد وا می‌گذارد و سرانجام نیک از آنِ پرهیزکاران است. من و خاندانم کسانی هستیم که خدا زمین را به ما واگذار کرده و ما هستیم پرهیزکاران و همه زمین از آنِ ماست…

2- حکومت صالحان در زمین

ولَقَد کَتَبنَا فِی الزّبُورِ مِن بَعدِ الذّکرِ أنّ الأرضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالحُون؛ و در حقیقت، در زبور پس از تورات نوشتیم که زمین را بندگان شایسته ما به ارث خواهند برد.

علی بن ابراهیم در تفسیرش از قول امام صادق(ع) در تفسیر این آیه «بندگان شایسته ام وارث زمین خواهند شد» آورده است که امام فرمود: مراد از بندگان شایسته حضرت قائم و یاران او هستند. و در روایت دیگری از قول امام باقر(ع) آمده است: مراد از بندگان صالح اصحاب حضرت مهدی(عج) هستند که در آخر الزمان می‌آیند.

شیخ منصورعلی ناصف نویسنده «التاج الجامع للاصول» کتابی که اصول پنجگانه معروف اهل سنت در آن گردآوری شده و تقریظ‌های مهمی از علمای الازهر به آن نوشته شده است، چنین آورده است: «در میان همه دانشمندان امروز و گذشته مشهور است که در آخرالزمان به طور یقین مردی از اهل بیت ظاهر می‌شود که بر تمام کشورهای اسلامی مسلط می‌گردد و همه مسلمانان از او پیروی می‌کنند و در میان آنها عدالت را اجرا می‌نماید و دین را تقویت می‌کند. سپس می‌افزاید: احادیث مهدی را گروهی از اصحاب خوب پیامبر(ص) نقل کرده و بزرگان اهل بیت(ع) مانند: ابوداوود و ترمذی و ابن ماجه و طبرانی و ابو یُعلی و بزاز و امام احمد و حاکم در کتابهای خود آورده اند.»

3- حکومت جهانی مستضعفان

وعدا… الّذینَ امَنُوا مِنکُم وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ لَیَسخلفنّهم فِی الأرض کَما استَخلَفَ الّذینَ مِن قَبلِهِم وَلَیُمَکّننَّ لَهُم دِینَهُم الّذی ارتَضی لَهُم وَلَیُبدّلَنّهُم مّن بَعدِ خَوفِهِم أمناً یَعبُدُونَنی لایُشرِکُونَ بِی شَیئاً وَمَن کَفَرَ بَعدَ ذلکَ فَأولئکَ هُمُ الفاسِقُون ؛ خدا به کسانی از شما که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده اند، وعده داده است حتماً آنان را در این سرزمین جانشین [خود] قرار دهد همان گونه که کسانی که پیش از آنان بودند جانشین [خود] قرار داد. و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند، و بیمشان را به ایمنی مبدل گرداند، [تا] مرا عبادت کنند و چیزی را با من شریک نگردانند، و هر کس پس از آن به کفر گراید؛ آنانند که نافرمانند.

محمد طبرسی در مجمع البیان در تفسیر این آیه: خداوند آنان را که ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، وعده داده که آنها را در زمین جانشین خود کند، می‌گوید: از اهل بیت روایت شده که: این آیه در شأن حضرت مهدی از آل محمد نازل شده است. شیخ ابوالنًّضر عیاشی، با اسناد خود، از حضرت امام زین العابدین روایت کرده است این آیه را خواند و فرمود: اینان به خدا شیعه ما هستند، خدا این کار را در حق آنان به دست مردی از ما خواهد کرد و این مرد مهدیِ این امت است؛ و او همان کسی است که پیامبر فرموده است: «اگر از عمر دنیا جز یک روز باقی نماند، خدا همان یک روز را چنان دراز کند تا مردی از خاندان من حاکم جهان گردد. او همنام من [محمد] است. او زمین را از عدل و قسط لبریز سازد، همان گونه که از ظلم و جور لبریز شده باشد.»

4- آیه ظهور حق

هُوَ الّذی أرسَلَ رَسُولَهُ بِالهُدی ودینِ الحَقّ لِیُظهِرَهُ عَلَی الدّین کلِّهِ ولوکَرِهَ المُشرِکوُن ؛ او کسی است که پیامبرش را با هدایت و دین درست، فرستاد تا آن را بر هر چه دین است پیروز گرداند، هر چند مشرکان خوش نداشته باشند. محمدبن فضیل در حدیثی نقل می‌کند که امام موسی کاظم در تفسیر این آیه فرمود: هنگام قیام قائم این دین را بر سایر ادیان غلبه دهد. شیخ بزرگوار قمی در تفسیر خود می‌گوید: این آیه درباره قائم آل محمد نازل شده و او تنها امامی است که خداوند او را بر همه ادیان پیروز خواهد نمود. او زمین را پر از عدل و داد خواهد کرد، بعد از آنکه از ظلم و جور پر شده باشد و این از آیاتی است که تأویل آن بعد از تنزیل خواهد بود.

رشیدالدین میبدی، در تفسیر کشف الاسرار در شرح این آیه گوید: رسول، در این آیه، محمد است، و هدی و هدایت، قرآن و ایمان است و دین حق، اسلام است. خدا این دین را بر دیگر ادیان برتری دهد، چنانکه دینی نماند مگر اینکه اسلام بر آن غالب آید. و این امر، بعد از این خواهد شد و هنوز نشده است و قیامت نخواهد آمد، مگر اینکه این کار بشود. ابوسعید خِدری روایت کرده است پیامبر(ص) از بلایی یاد فرمود که به این امت رسد، تا بدانجا که از بسیاری ظلم و ستم، کسی برای خویش پناهی نیابد. چون چنین شود، خداوند مردی از خاندان مرا برانگیزد، و به دست او زمین را از عدل و قسط بپا کند، آن گونه که از ستم آکنده باشد. همه ساکنان آسمان و همه ساکنان زمین، از او خرسند باشند. در روزگار او، قطره بارانی در آسمان نباشد، مگر اینکه بر زمین فرو بارد و گیاهی در زمین نباشد، مگر اینکه بروید. چنان روزگاری خوش و با برکت پدید آید که کسان آرزو کنند کاش مردگانشان زنده شوند و به این جهان باز گردند…

5- ذخیره الهی

بَقیّتُ ا… خَیرٌ لّکُم إن کُنتُم مّؤمِنینَ وَمَآ أنَا عَلَیکُم بِحَفیظ. اگر مؤمن باشید، باقیمانده [حلال] خدا برای شما بهتر است و من بر شما نگاهبان نیستم. در تفسیر «نور الثقلین» از «اصول کافی»، نقل شده است: مردی از امام جعفر صادق درباره قائم پرسید، که آیا می‌توان او را به هنگام سلام دادن، یا امیرالمؤمنین خطاب کرد؟ امام صادق فرمود: نه، این نامی است که خداوند آن را فقط به امیرالمؤمنین اختصاص داده است. آن مرد گفت: فدایت شوم، به هنگام سلام دادن به او، چه بگویم؟ امام صادق فرمود: بگو السلام علیک یا بقیه ا…! سپس امام این آیه را تلاوت کرد: بقیت ا… خیر لکم إن کنتم مؤمنین. شیخ ابومنصور طبرسی، در کتاب الاحتجاج از امیرالمؤمنین نقل کرده است که فرمود: بقیه ا…، یعنی مهدی، که پس از گذشتن این دوره خواهد آمد و زمین را از قسط و عدل پر خواهد کرد، همان گونه که از ظلم و جور پر شده باشد.

6-مستضعفان وارثان زمین

و نریدُ أن نَمُنَّ عَلی الّذینَ استُضعِفوا فِی الأرضِ و نجعَلَهُم أئِمّه وَ نَجعَلَهُمُ الوارِثینَ ؛ و خواستیم بر کسانی که در آن سرزمین فرودست شده بودند منّت نهیم و آنان را پیشوایان [مردم] گردانیم، و ایشان را وارث [زمین] کنیم. امیرالمؤمنین علی(ع) فرمود: مقصود از آیه و نرید أن نمنّ…، آل محمد هستند که خداوند پس از سختیها، مهدی آنها را مبعوث خواهد نمود و او اهل حق را عزیز و دشمنانشان را زایل خواهد کرد.

7-مضطر کیست؟

أمّن یُجیبُ المُضطرَّ إذا دَعاهُ وَیَکشِفُ السّوءَ وَیَجعَلُکُم خُلَفُآء الأرضِ أءلَهُ مّعَ ا… قلیلاً مّاتَذَکّروُن ؛ [کیست] آن کس که درمانده را ـ چون وی را بخواند ـ اجابت می‌کند و گرفتاری را برطرف می‌گرداند و شما را جانشینان این زمین قرار می‌دهد؟ آیا معبودی با خداست؟! چه کم پند می‌پذیرید. محمدبن مسلم نقل می‌کند که امام باقر(ع) فرمود: این آیه شریفه درباره حضرت قائم(عج) نازل شده است. جبرئیل به صورت پرنده‌های سفید بالای ناودان رحمت بایستد و او اول کسی است که با آن جناب بیعت می‌کند. سپس سیصد و سیزده نفر با وی بیعت می‌کنند؛ آنها که به راه افتاده اند و آنها که از رختخوابهای خود ناپدید می‌شوند، همان ساعت می‌رسند و این است منظور امیرالمؤمنین که می‌فرماید: آنان که از بسترهای خود ناپدید شوند و همین است معنای این آیه: در خیرات سبقت بگیرید هرکجا باشید خداوند همه را حاضر می‌کند. مراد از خیرات ولایت است. علی بن ابراهیم قمی در تفسیر خود می‌نویسد: امام صادق(ع) درباره تفسیر آیه مزبور می‌فرماید: این آیه درباره قائم آل محمد(عج) نازل شده است. به خدا سوگند! او مضطر است زمانی که در مقام، دو رکعت نماز بگزارد و خدا را بخواند و خداوند دعای او را مستجاب می‌کند و رنج او را برطرف می‌نماید و او را در زمین خلیفه قرار می‌دهد و در حدیثی دیگر از امام صادق [بعد از بیان این مطالب] چنین روایت شده است که «و این از چیزهایی است که هنوز نیامده و اگر خدا بخواهد، خواهد آمد.»

8-منظور از فجر، لیالٍ عشر، شفع و وتر چیست؟

والفَجرِ وَلَیَالٍ عَشر والشَّفعِ وَالوَترِ ؛ سوگند به سپیده دم، و به شبهای دهگانه، و به جُفت و تاق. جابر جعفی گوید: امام باقر(ع) در تفسیر این آیه شریفه فرمود: ای جابر! سپیده دم، جدّ من است و شبهای دهگانه، ده امام است و منظور از شفع زوج امیرالمؤمنین و وتر فرد اسم حضرت قائم است.

9- مراد از روز در آیه والنهار اذا تجلّی چیست؟

والّیلِ إذا یَغشی والنّهارِ إذا تَجلّی ؛ سوگند به شب چون پرده افکند. سوگند به روز چون جلوه گری آغازد.

جابر گوید: امام صادق(ع) در تأویل این دو آیه: «قسم به شب وقتی که فراگیرد و روز وقتی که روشن شود.» فرمود: مراد از شب، دولت شیطان است تا روز قیامت صغری که همان روز قیام حضرت قائم است و مراد از روز، قیام حضرت قائم است هنگامی که قیام می‌کند.

10- روشن کننده زمین

والشَّمسِ وَضُحاهَا و القَمَرِ إذَا تَلَاهَا وَالنَّهارِ إذَا جَلَّاهَ ها سوگند به خورشید و تابندگی اش، سوگند به مَه چون پی [خورشید] رود، سوگند به روز چون [زمین را] روشن گرداند. فضل بن عباس گوید: امام صادق(ع) در تأویل این آیات: قسم به خورشید و روشنایی اش و ماه چون از پی آن در آید و روز چون زمین را روشن کند، فرمود: مراد از خورشید، امیرالمؤمنین است و منظور از ضُحاها نور خورشید قیام حضرت قائم است و ماه که از پی آن درآید، امام حسن و امام حسین هستند و روز که زمین را روشن کند، نیز قیام قائم است. آیات یاد شده و برخی دیگر از آیات قرآن کریم به مهدی موعود و مسایل و رخدادهای آخرالزمان و وقایع مقارن ظهور و پس از ظهور، تفسیر شده است و در شرح و تفسیر آنها، به احادیث نبوی و سخنان امام علی بن ابیطالب و دیگر ائمّه طاهرین و سایر علما و محدثان و بزرگان اسلام، استناد شده است.

شاید کتاب تفسیری، از تفاسیر عالمان شیعه یافت نشود که در آن، به مناسبت آیات یاد شده، سخن از حضرت مهدی(عج) و مسایل آن امام، به میان نیامده باشد؛ خوانندگان محترم می‌توانند به کتاب «المَحجه، فی ما نزل فی القائم الحجّه» تألیف عالم بزرگ، سید‌هاشم بحرانی مراجعه نمایند. همچنین در تفسیرهای معتبر اهل سنت نیز، برخی آیات مذکور به حضرت مهدی و ظهور او تفسیر شده است؛ از جمله:

1. تفسیر غرائب القرآن، نظام نیشابوری. 2. تفسیر کشّاف، جارُا… زمخشری. 3. تفسیر کشف الاسرار، رشیدالدین میبدی. 4. تفسیر الکشف والبیان، ابواسحاق ثعلبی. 5. تفسیر مفاتیح الغیب، فخر رازی. 6. تفسیر الدّرالمنثور، جلال الدین سیوطی. 7. تفسیر المنار، شیخ محمد عبده مصری. 8. تفسیر روح البیان، اسماعیل حقی. 9. تفسیر روح المعانی، شهاب الدین آلوسی بغدادی. 10. تفسیر الجواهر، طنطاوی مصری.