آشنایی با قواعد مربوط به جبران خسارات ناشی از دوران نامزدی

به گزارش خوبان به نقل از تابناک، در برخی از خانواده‌ها دوره آشنایی قبل از عقد اندکی طولانی می‌شود، که در عرف از آن به عنوان دوران نامزدی یاد می‌کنند. علی‌رغم اعتماد متقابلی که بعضاً در این دوره میان طرفین حاصل می‌شود، از نظر قانونی نامزدی تکلیفی از جهت ایجاد علقه زوجیت به‌وجود نمی‌آورد. این دوره به‌خصوص اگر طولانی شود، روابط عاطفی خاصی را به دنبال داشته و بین طرفین هدایایی نیز رد و بدل می‌‌شود. متعاقباً اگر این آشنایی به عقد و ازدواج منتهی نشود، مشکلات عاطفی، معنوی و بعضاً حقوقی برای خانواده‌ها ایجاد می‌کند.

یکی از مسایلی که در قانون حمایت خانواده در صلاحیت دادگاه‌های خانواده دانسته شده، موضوع رسیدگی به چگونگی جبران خسارات ناشی از دوره نامزدی است.

البته این خسارات تأثیرات روحی و روانی به‌ویژه در خصوص خانواده دختر دارد و اگرچه تحت عنوان زیان معنوی حسب قوانین جاری در محاکم دادگستری قابل جبران است اما به لحاظ معضلات اثبات و احراز آنها توسط دادگاه‌ها، مراجعان به مراجع قضایی از این جهت چندان رضایتی از نتیجه دادخواهی ندارند.

اما در مورد ماهیت حقوقی هدایایی که در دوران نامزدی بین دختر و پسر رد و بدل می‌شود یا هدایایی که متعاقب اجرای صیغه عقد از طرف زوجین و بستگان، به آنها داده می‌شود، از نظر حقوقی، احکام متفاوتی وجود دارد.

لذا در این نوشتار در ابتدا اشاره‌ای به وضعیت حقوقی هدایای قبل از ازدواج خواهد شد و سپس ماهیت حقوقی و چگونگی استرداد هدایای پس از ازدواج مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

استرداد هدایای قبل از ازدواج

به موجب قانون مدنی هر یک از نامزدها می‌توانند در صورت بر هم خوردن وصلت، هدایایی را که به طرف دیگر یا ابوین او برای وصلت منظور داده شده، مطالبه کنند و اگر عین هدایا موجود نباشد مستحق قیمت هدایایی خواهد بود که عادتاً نگاه داشته می‌شود، مگر اینکه آن هدایا بدون تقصیر طرف دیگر تلف شده باشد.

این شرایط به شرح ذیل عبارتند از اینکه:

۱- وصلت منظور بهم خورده و بنا نباشد که ازدواج صورت گیرد. در این صورت هدایایى که هر یک از طرفین به طرف دیگر و خانواده او داده است قابل مطالبه و استرداد خواهد بود.
۲- این هدایا به منظور و در راستاى وصلت طرفین و نه به انگیزه دیگرى تقدیم شده باشد.
۳- چنانچه عین هدایا موجود است، عین قابل مطالبه و استرداد است اما چنانچه عین موجود نیست، صرفاً قیمت هدایایى قابل مطالبه است که عادتاً نگاه داشته مى‌شود.
به عنوان مثال، هدایای مصرف‌شدنى که با مصرف عین آن از بین مى‌رود، مانند عطر و ادکلن از شمول این بند خارج است.
۴- قیمت هدایاى نگاه‌داشتنى که تلف شده‌اند، در صورتى قابل مطالبه است که با تقصیر هدیه‌گیرنده تلف شده باشد.
۵- به هم خوردن وصلت به دلیل فوت یکى از طرفین نباشد.
در صورتی که انحلال نامزدی ناشی از فوت یکی از نامزد ها باشد، اگر هدایا موجود باشد، حکم آن تفاوتی نداشته و باز هم می‌توان هدایا را مسترد کرد.
این در حالی است که چنانچه هدایا موجود نباشد (چه به صورت عمدی یا غیرعمد) درخواست استرداد قیمت آنها توجیه قانونی نداشته و به آن عمل نخواهد شد.

استرداد هدایای پس از ازدواج

قانون مدنی صرفاً وضعیت حقوقی هدایای قبل از عقد نکاح را روشن کرده و اشاره‌ای به هدایای پس از ازدواج نکرده است. بدین جهت باید ماهیت حقوقی آنها را، تحت سایر عناوین قانونی مانند هبه جست‌وجو کرد. لذا در این وضعیت، تقدیم هدایا مشمول احکام هبه خواهد بود.
مطابق قانون مدنى هبه (هدیه) به قراردادی گفته می‌شود که به موجب آن یک نفر مالى را مجاناً به کس دیگرى تملیک مى‌کند.

البته بعد از تقدیم مورد هبه، هدیه‌دهنده حق استرداد با بقای عین آن را دارد، مگر در موارد ذیل:

در صورتى که هبه معوض بوده و عوض هم داده شده باشد؛ در صورتى که موضوع هبه از ملکیت هبه‌گیرنده خارج شده یا متعلق حق غیر واقع شود؛ خواه غیرارادی مانند اینکه وی، محجور شود؛ خواه اختیاری مثل اینکه مورد هبه به رهن داده شود؛ در صورتى که در موضوع هبه تغییرى حاصل شود. به طور مثال تکه پارچه‌ای، کت و شلوار شود یا اینکه خانه کلنگی موضوع بخشش، تخریب و تبدیل به آپارتمانی دیگر شده باشد.
بنابراین چنانچه پس از عقد نکاح، هدایایى از طرف زوجین یا بستگان آنها به طرف دیگر تقدیم شود، تنها در موارد ذیل هدایا قابل مطالبه و استرداد خواهد بود:

الف) مال مورد هدیه باقى بوده و از بین نرفته باشد. به عنوان مثال چنانچه هدیه یک دستگاه چرخ خیاطی بوده که از ناحیه زوج به زوجه اهدا شده و این وسیله در اثر آتش‌سوزى و امثال آن تلف شده باشد، قابل استرداد و مطالبه نخواهد بود.
در این فرض بر خلاف هدایاى قبل از عقد که گفته شد، حتى قیمت آن نیز با وجود اینکه از نوع هدایاى ذاتاً قابل نگاه داشتن است، قابل مطالبه نیست؛ چه بر اثر تقصیر خانواده زوجه تلف شده باشد و چه به دلیلی غیر از آن.

ب) در صورتى که هبه از نوع معوض نباشد و چنانچه از نوع معوض بوده باشد، عوض داده نشده باشد.
به عنوان مثال خانواده زوج شرط کنند که در قبال چرخ خیاطی که هدیه مى‌کنند، یک دستگاه ماشین ریش‌تراش دریافت کنند که در این صورت چنانچه چرخ خیاطی را داده و ریش‌تراش را تحویل گرفته باشند، بدیهی است که حق رجوع به چرخ خیاطی را نخواهند داشت.

وضعیت استرداد هزینه‌های متفرقه

نامزدها پس از مشخص شدن قرار ازدواج در تدارک زندگی آینده خود، هزینه‌ها و مخارجی را متحمل می‌شوند؛ از قبیل هزینه‌های تالار، لباس و جشن ازدواج که توصیه اکید به ساده‌گیری برگزاری این مراسم‌ها نیز شده است.
اینک پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود، این است که اگر یکی از طرفین از ازدواج و نکاح امتناع کند، پرداخت این مخارج، قابل استرداد از طرف فرد منصرف از ازدواج است یا خیر؟

اگرچه باید گفت هیچ فردی را نمی‌توان به اجبار به همسری دیگری درآورد اما استفاده از این حق قانونی نمی‌تواند موجب ورود ضرر و زیان به طرف دیگری شود و به موجب قاعده تسبیب، اگر موجبات زیان دیگری فراهم آمد، بدون داشتن اجبار برای ازدواج، طرف منصرف مکلف به جبران خسارت مادی و معنوی خواهد بود.